کی زودتر سطل آشغال رو اختراع کرد؟

مدیریت پسماند در طول تاریخ

یکی از جملاتی که در همه خانه ها تقریبا هر روز تکرار میشود درخواست گذاشتن زباله ها دم در است! این اولین و نزدیکترین تجربه همه ما از مدیریت پسماند است و البته محدود به دوران یا منطقه خاصی نمی‌شود؛ بهداشت محیط سابقه ای به قدمت تاریخ بشر دارد. دخالت در عوامل و شرایط محیطی برای رسیدن به سطح مطلوب زندگی، یافتن سرپناه با شروع زندگی جمعی اجداد نخستین در غارها، اندیشیدن راه حل برای جلوگیری از نیش پشه و سایر حشرات، گناه دانستن آلودگی آب، استفاده از ظروف نقره برای نگهداری آب آشامیدنی در سفرها و جنگ ها در گذشته، استفاده از فناوری در شناخت میکروارگانیسم های بیماری زا و چارچوبی برای جلوگیری از انتقال بیماری ها توسط این موجودات نمونه هایی از تلاش تاریخی انسان برای بهبود شرایط زیستی هستند.

قدمت بهداشت محیط در دنیا

دفن زباله های شهری به حدود 5000 سال پیش در روم باستان برمیگردد؛ اهالی کنوسوس واقع در کرت که به عنوان قدیمی ترین شهر تاریخ شناخته می‌شود، پیشگامان این کار بودند، به این صورت که حفره های بزرگی را بیرون از شهر حفر نموده، زباله ها را در عمق های مختلف گودال ها ریخته و آنها را پر از خاک میکردند. اما نخستین زباله دان شهری را یونانیان در 5 قرن پیش از میلاد مسیح افتتاح کردند و قانونی تدوین نمودند که طبق آن زباله ها باید حداقل یک مایل دورتر از شهر تخلیه شوند. این حقیقت نشان میدهد که موضوع دفع زباله جات و پسماندها از دیرباز یکی از مسائل مهم شهری و اجتماعی بوده است.

اما این تمدنهای پیشرو دیری نپاییدند و با شروع عصر تاریکی تمام اروپا در خاموشی طولانی قرون وسطا فرو رفت. در این دوران مردم در نازلترین سطح کیفی زندگی میکردند، و به تبع آن رعایت بهداشت نیز مانند دیگر جنبه های زیستی در پایین ترین سطح قرار داشت. در واقع ساکنان شهری اروپا ارتباط بین محیط آلوده و بسیاری از بیماری‌ها را نمی‌دانستند و در نتیجه زباله های خود را در خیابان‌ها رها می‌کردند. به این ترتیب حدود سال 1350 میلادی «طاعون سیاه» به عنوان خطرناکترین و کشنده ترین اپیدمی در تاریخ بشر به مدت چند قرن شیوع یافت و تنها در 5 سال اول جان 25 میلیون نفر را گرفت.

در اواخر قرن 17 مصادف با اوایل عصر مدرن گزارشی در کشور انگلستان به چاپ رسید که ابتلا به بیماری ها را به دفع غیر بهداشتی آشغال های شهری ارتباط می‌داد؛ این گونه بود که تاریخچه بهداشت آغاز شد و مردم شروع به جمع آوری زباله ها از خیابان ها، معابر، نهرها و سایر مکانهای عمومی کردند. در همین زمان بود که شغل جمع آوری زباله نیز به وجود آمد. این افراد صرفاً زباله‌ها را در گاری به صورت هفتگی جمع آوری میکردند، اما چالش اصلی شغل آنها سالم ماندن در حین انجام کار بود. در قرن 18 اروپایی ها زباله های خود را می سوزاندند، اما به مرور روشهای تمیزتر و کم خطر تری برای رهایی از شر پسماندها ابداع شد، و بازیافت به عنوان صنعتی نوین و ضروری وارد عرصه بهداشت گردید.

تاریخچه بهداشت و دفع پسماند در ایران

همزمان با اوجگیری تمدن روم و یونان در اروپا ایرانیان باستان نیز در حال تجربه شکوه و عظمت یک امپراتوری شهری، و به تبع آن تدوین قوانینی جهت بهداشت اجتماعی بودند. توجه به سلامت در ایران باستان همواره یکی از دغدغه های اصلی دولت ها، مراجع مذهبی و غیر مذهبی بوده است. پادشاهان به پزشکی و بهداشت عمومی جامعه اهمیت زیادی می دادند تا جایی که برای درمان بیماران، مراکز درمانی و حتی آموزشی می ساختند. یافته های پژوهشی اخیر نشان میدهد که در آن زمان کارهایی اساسی در زمینه اقدامات بهداشت عمومی مرتبط با محیط زیست و مسکن در ایران انجام شده است؛ از جمله جمع آوری زباله، مدیریت پسماند، نظافت محل کار و زندگی، بهداشت لباس، سم‌پاشی، جلوگیری از نفوذ حشرات و حیوانات مزاحم به داخل خانه و البته بهداشت آب که روش های جلوگیری از آلودگی آن در ایران باستان بر اساس اصول مربوطه از جمله پیشگیری از آلودگی آب با جداسازی مسیر آن از آب آلوده، مراقبت منظم از آب و … انجام می‌شده است.

اما بهداشت عمومی نوین در ایران با افتتاح مدرسه دارالفنون توسط امیرکبیر کلید خورد. دکتر تولوزان فرانسوی در سال 1243 به عنوان طبیب ناصرالدین شاه و مدرس دارالفنون به تهران آمد و با مشاهده قحطی ها و بیماری های همه گیر پیشنهاد احداث سازمانی به نام حفظ الصحه را مطرح کرد که بعدها به وزارت بهداری تغییر نام داد. کادر مهندسین بهداشت از نیم قرن پیش تحت لوای این وزارتخانه علاوه بر تدوین دستورالعمل های مربوط به تهیه و توزیع مواد غذایی، بهداشت اماکن عمومی، مبارزه با حشرات و جوندگان موذی، طراحی پروژه های تامین آب آشامیدنی و … به صورت جدی در زمینه دفع فضولات خانگی و صنعتی مشغول به فعالیت هستند.

جایگاه بازیافت

بازیافت به عنوان موثرترین و بهینه ترین راه رهایی از زباله قدمتی چند هزار ساله دارد. نخستین فعالیت انسان در این زمینه به تمدنهای اولیه در چین، اروپا و ایران برمیگردد؛ در آن زمان که نیاز به فلز در همه جای دنیا افزایش یافته بود جوامع نخستین با استفاده از ریخته گری، فلزات شکسته مثل برنز را ذوب و احیا کرده، وسایل و ظروف جدیدی از آنها می‌ساختند. بازیافت تا مدتها محدود به فلز و چوب بود تا این که بهداشت به صورت جدی وارد عرصه های مختلف اجتماعی شد. اروپاییان قدیم قوانینی برای محدودیت دور انداختن زباله وضع کرده بودند که الزامات آن باعث می‌شد تا آشغال ها با ارزش تر شوند و در نتیجه بازیافت از اهمیت بالاتری برخوردار گردد.

با ظهور انقلاب صنعتی و گسترش تولید و توزیع پارچه و کاغذ، جداسازی و بازیابی خاکروبه ها به امری ضروری و معمول تبدیل شد. اسپانیا در جواب تقاضای بالای اروپا امکان بازیافت مس را فراهم کرد و انگلیس در واکنش به قوانین حکومتی در زمینه منسوجات، بازیافت پارچه را گسترش داد. در آغاز قرن بیستم برای مدتی سوزاندن پسماند رایج شد و فرایند بازیافت کاهش یافت اما با وقوع دو جنگ جهانی در فاصله سه دهه بازیافت ضایعات و منابع برای تامین ملزومات در مقیاس بالا جهت تولیدات نظامی و ادوات جنگی دوباره به امری حیاتی تبدیل گردید.

عصر پساصنعتی

از دهه های میانی قرن بیستم تا همین امروز، توسعه صنایع و ظهور مواد شیمیایی پیچیده مثل سوپرپلیمرها، درست کردن قالب‌های تزریقی و ساختن پلاستیک از نفت منجر به تولید انواع چسب، سازه های مستحکم، لوله کشی خانگی، سطوح بهداشتی، و همچنین تغییراتی انقلابی در فراوری و ذخیره مواد غذایی شده است. با این حال روند بازیافت مواد پلاستیکی مدت خیلی زیادی طول کشید، و با توجه به فرایند طولانی تجزیه مولکول های پیچیده پلاستیک ها این مواد به یکی از معضلات بزرگ زیست محیطی تبدیل شده اند.

مواد شیمیایی دور ریز و آسیب زای صنعتی تنها محدود به پلاستیک نمیشود؛ انواع فلزات، یون‌ها، مواد رادیواکتیو و ترکیباتی از عناصر سنگین و نیمه سنگین موجود در پسماندها و پساب های صنعتی در صورت عدم کنترل می توانند آسیب های جبران ناپذیری به محیط زیست وارد کنند. بنابراین امروز ضرورت مدیریت پسماند از هر زمان دیگری حیاتی تر بوده و این موضوع یکی از محورهای سلامت و توسعه پایدار محسوب می‌شود.